Πένθος και κατάθλιψη: Το τίμημα του "δώρου" της αυτοσυνείδησης;

Ιωάννης Παντζιαράς MD, Ph.D Ψυχίατρος και Διδάκτωρ Ψυχιατρικής

«Γι’ αυτούς που ψάχνουν να τον καταλάβουν, ο θάνατος είναι μία άκρως δημιουργική δύναμη. Οι υψηλότερες πνευματικές αξίες της ζωής....... προέρχονται από τη σκέψη και τη μελέτη του θανάτου.»

Dr. Elisabeth Kubler-Ross

Η ανάγκη για ανάπτυξη έντονων και ουσιαστικών συναισθηματικών δεσμών είναι βαθιά ριζωμένη στην ψυχοσύνθεση του ανθρώπινου είδους. 

 

Κατ' ακρίβεια, αυτού του είδους οι δεσμοί είναι άκρως απαραίτητοι για την διατήρηση της εσωτερικής μας ισορροπίας και την ανάπτυξη της προσωπικότητάς μας. 

 

Δεν είμαστε "αυτόχθονες συναισθηματικά" οργανισμοί, αλλά στηριζόμαστε στις διαπροσωπικές σχέσεις -δεσμούς για να νιώσουμε ολοκληρωμένοι (αν και εδώ θα διαφωνούσαν μαζί μου μεγάλες μορφές της φιλοσοφίας, όπως ο Schopenhauer...). 

 

Η ξαφνική και μόνιμη απώλεια ενός τέτοιου δεσμού μέσω του θανάτου, οδηγεί σε μία πολύ ιδιαίτερη ψυχική κατάσταση που όλοι γνωρίζουμε ως "πένθος". 

Θα δούμε τι ακριβώς είναι το πένθος αλλά και πώς σχετίζεται με την ανάπτυξη διαταραχών της διάθεσης και, πιο συγκεκριμένα, με την κατάθλιψη.

Ας ξεκαθαρίσουμε αρχικά ότι πένθος μπορεί να εμφανιστεί και σε άλλες περιπτώσεις, εκτός από το θάνατο κάποιου αγαπημένου προσώπου. 

 

Τέτοιες περιπτώσεις μπορεί να είναι η απώλεια ως γενικότερη έννοια, όπως για παράδειγμα ένας χωρισμός ή ακόμη και η απώλεια ενός αντικειμένου για το οποίο νιώθαμε ιδιαίτερα φορτισμένοι συναισθηματικά. 

 

Επίσης, μπορεί να εμφανιστεί από απώλεια φαντασιωτικού αντικειμένου αγάπης (όπως σε ενδομήτριο θάνατο βρέφους) αλλά και στα πλαίσια ναρκισσιστικού τραύματος (π.χ. σε ακρωτηριασμό ή μαστεκτομή). 

Αναφορικά, όμως, με το πένθος για το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου θέλω να τονίσω ότι αποτελεί μία φυσιολογική αντίδραση κατά την οποία το άτομο "παλεύει" για να διατηρήσει το συναισθηματικό δεσμό που προανέφερα, ενώ, ταυτόχρονα, αντιμετωπίζει ρεαλιστικά την πραγματικότητα, δηλαδή την απώλεια. 

 

Είναι μια πολύπλοκη, ιδιαίτερα σύνθετη διαδικασία που περιλαμβάνει τον αποχωρισμό από το θανόντα, την εκ νέου προσαρμογή σε ένα κόσμο χωρίς αυτόν και τη δημιουργία νέων δεσμών ή την ενδυνάμωση δεσμών που προϋπήρχαν. 

 

Με άλλα λόγια έχει σκοπό την επανένταξη του ατόμου σε μια καθημερινότητα χωρίς αυτόν που έφυγε...

Τυπικά συμπτώματα του πένθους είναι η απόσυρση από κοινωνικές δραστηριότητες, η ελάττωση της συγκέντρωσης και της προσοχής, η απώλεια βάρους, η αϋπνία, το κλάμα, ο εκνευρισμός και η ελάττωση της libido. 

 

Κατά την περίοδο αυτή, το άτομο είναι ευάλωτο σε σωματικά νοσήματα ενώ συχνά εμφανίζονται και συναισθήματα αυτομομφής σχετικά με τον τρόπο αντιμετώπισης του θανόντος αλλά και θυμού. 

 

Τα συμπτώματα αυτά αρχίζουν να υποχωρούν (χωρίς φαρμακευτική ή άλλου είδους αγωγή) συνήθως μέσα σε 6-12 μήνες, ενώ χαρακτηριστικό είναι ότι μπορεί να επανεμφανιστούν σε ιδιαίτερες περιστάσεις, όπως, για παράδειγμα, σε επετείους γενεθλίων ή σε γιορτές που ήταν συνδεδεμένες με τον θανόντα.

Πότε, όμως, το πένθος μετατρέπεται σε κατάθλιψη; 

 

Πότε, δηλαδή, ξεπερνιούνται τα όρια του φυσιολογικού μηχανισμού ψυχικής αντίδρασης προς την απώλεια και μπαίνουμε στα πεδία της ανάπτυξης κλινικής διαταραχής της διάθεσης; 

 

Τα όρια δεν μπορούν να γίνουν αντιληπτά εύκολα, αλλά κάποια κλινικά σημεία που προσανατολίζουν προς την κατάθλιψη είναι η εμφάνιση συχνών ιδεών αυτοκτονίας, η γενικευμένη αυτομομφή (δηλαδή το άτομο να θεωρεί ότι είναι γενικά κακό και ανάξιο), η μη ανταπόκριση στην ενθάρρυνση από το κοινωνικό και οικογενειακό περιβάλλον και η διακοπή των κοινωνικών επαφών. 

 

Επίσης, σε αυτή την περίπτωση τα συμπτώματα δεν υποχωρούν, αλλά αντιθέτως μπορεί να επιδεινώνονται και η θεραπεία με αντικαταθλιπτικά να είναι απαραίτητη. 

 

Σχετικές έρευνες έχουν δείξει ότι περισσότερο ευάλωτα για ανάπτυξη κατάθλιψης μετά το θάνατο συζύγου είναι τα άτομα με προηγούμενο ιστορικό κατάθλιψης, η ηλικία κάτω των 30 ετών, η κακή γενική κατάσταση της υγείας, το περιορισμένο κοινωνικό δίκτυο υποστήριξης και η ανεργία.

Ο μαγικός μηχανισμός της εξέλιξης έκανε στο ανθρώπινο είδος το πολυτιμότερο ίσως δώρο που θα μπορούσε: τη συνειδητότητα. 

 

Την ικανότητα, δηλαδή, να αντιλαμβανόμαστε την ίδια την ύπαρξή μας. 

 

Ένα χαρακτηριστικό που απασχολούσε πάντα τον άνθρωπο, από τους πρώτους φιλόσοφους μέχρι τη σύγχρονη ιατρική. 

 

Όπως έχω ξαναγράψει, ωστόσο, η αιχμηρή πλευρά του μαχαιριού αυτού είναι ότι αντιλαμβανόμενοι τη ζωή αντιλαμβανόμαστε και το θάνατο (και όποιο άλλο "κακό" έρχεται πακέτο με την ύπαρξή μας...), γεγονός που, εκ φύσεως, μας τρομάζει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που το σκοτάδι τρομάζει ένα μικρό παιδί. 

 

Παρόλα αυτά, θέλω να πιστεύω ότι έχουμε (πλέον) τις νοητικές άμυνες να διακρίνουμε ακόμη και μέσα από τέτοια σκοτεινά και τρομακτικά ίσως θέματα, κάποια φωτεινά μονοπάτια που μας οδηγούν προς την πραγματική ολοκλήρωση, την πνευματική. 

 

Να αντιληφθούμε, δηλαδή, το μεγαλείο του θαύματος της ύπαρξης ερχόμενοι αντιμέτωποι με το μόνο απόλυτα δεδομένο της ζωής: το θάνατο...